संत महिपती महाराज (इ.स. 1715–1790) हे महाराष्ट्रातील महान वारकरी संतकवी आणि संत तुकाराम महाराजांचे शिष्य होते. त्यांनी आपल्या साक्षात्कारी लेखनातून आणि कीर्तनांच्या माध्यमातून वारकरी संप्रदायाची अमूल्य परंपरा जपली आणि पुढील पिढीपर्यंत पोहोचवली. त्यांनी रचलेले भक्तविजय, संतलीलामृत, भक्तलीलामृत हे संत चरित्रवाङ्मयातील अमर ग्रंथ आजही विठ्ठल भक्तांसाठी मार्गदर्शक ठरतात.
Table of Contents
🔹 संत महिपती महाराज प्रारंभिक जीवन व आध्यात्मिक घडण
संत महिपती ताहराबादकरांचा जन्म इ.स. 1715 साली अहमदनगर जिल्ह्यातील ताहराबाद गावात झाला. त्यांचे वडील दादोपंत कांबळे हे गावचे कुलकर्णी व ग्रामजोशी होते. ब्राह्मण घरात जन्मलेले महिपती लहानपणापासूनच संतकथांमध्ये रुजले होते. संत ज्ञानेश्वर, संत नामदेव व संत तुकाराम महाराजांचे विचार त्यांनी बालपणीच आत्मसात केले.
पुढे त्यांनी पंढरपूरला जाऊन संत तुकारामांचे शिष्यत्व स्वीकारले, आणि भक्तीमार्गाचे सखोल शिक्षण घेतले.
🔹 गृहस्थाश्रम व सामाजिक कार्य
वयाच्या 16व्या वर्षी सरस्वतीबाई यांच्याशी त्यांचा विवाह झाला. त्यांना विठ्ठल आणि नारायण अशी दोन अपत्ये होती. कुलकर्णी पदावर कार्यरत असतानाही त्यांनी भक्तीचा आणि समाजसेवेचा मार्ग सोडला नाही.
दुष्काळाच्या काळात गरीबांना अन्नधान्य वाटप, विठोबा यात्रेत भोजन व्यवस्था, भक्तांच्या सेवेसाठी तन-मन-धनाने कार्य करणे — या सर्व गोष्टींमुळे ते “भक्तीतून समाजसेवा करणारे संत” म्हणून प्रसिद्ध झाले.
🔹 अमूल्य साहित्यिक योगदान
संत महिपती महाराज हे संतचरित्र लेखनाचे अध्वर्यू मानले जातात. त्यांनी लिहिलेल्या ग्रंथांमुळे अनेक अज्ञात संतांच्या कथा लोकांपर्यंत पोहोचल्या.
📚 संत महिपती महाराज प्रमुख ग्रंथ पुढीलप्रमाणे:
- भक्तविजय – 57 अध्याय, 9,916 ओव्या: विविध संतांचे चरित्र.
- संतलीलामृत – 35 अध्याय, 5,259 ओव्या: भक्तीमय घटनांचे वर्णन.
- भक्तलीलामृत – 51 अध्याय, 10,794 ओव्या: विठ्ठल भक्तीवरील रसाळ रचना.
- श्रीपंढरी माहात्म्य – पंढरपूरच्या महात्म्याचे वर्णन.
या सर्व ग्रंथांची भाषा सुबोध, ओघवती व भक्तिभावाने परिपूर्ण आहे. त्यामुळे हे ग्रंथ आजही वारकरी संप्रदायाचे आधारस्तंभ मानले जातात.
🔹 विठ्ठलभक्ती, आषाढी वारी आणि ताहराबादची कामिक एकादशी यात्रा
संत महिपती महाराज यांच्यासाठी विठ्ठलभक्ती ही केवळ श्रद्धा नव्हती, तर ती जीवनमूल्य होती. त्यांनी आपल्या संपूर्ण जीवनातून पंढरपूरच्या विठोबावर असलेल्या अढळ श्रद्धेचा प्रचार व प्रसार केला.
प्रत्येक आषाढ महिन्यातील शुद्ध एकादशीला (आषाढी एकादशी) लाखो वारकऱ्यांसह ते पंढरपूरच्या वारीत सहभागी होत असत. या वारीत त्यांचे भजन, कीर्तन आणि प्रवचन हे भक्तांसाठी दिव्य अनुभूतीचे कारण ठरायचे.
पंढरपूरची वारी हे फक्त धार्मिक सोहळा नसून सामाजिक ऐक्याचे प्रतीक होते. त्यांच्या प्रभावी वाणीने आणि कीर्तनपरंपरेने विविध जाती-धर्मातील लोक एकत्र आले, आणि त्यामुळे ते सर्वसमावेशक भक्तीचळवळीचे प्रभावी नेते बनले.
🛕 ताहराबादची कामिका एकादशी यात्रा – एक अद्वितीय आध्यात्मिक अनुभव
महिपती महाराज यांचे जन्मगाव ताहराबाद (जि. अहमदनगर) येथे आषाढ महिन्यातील ‘कामिक एकादशी’ला भव्य यात्रा भरते. या दिवशी एक अद्भुत श्रद्धा आहे — असे मानले जाते की, देव विठोबा स्वतः अदृश्य स्वरूपात संत महिपती महाराजांच्या भेटीसाठी ताहराबादमध्ये येतात आणि काही काळ तेथे वास करतात.
या प्रसंगी होणारे भजन, कीर्तन, हरिपाठ, रथोत्सव आणि महाप्रसादाचे आयोजन पाहण्या आणि अनुभवण्यासारखे असते. भक्तजनांना या दिवशी एक विलक्षण आध्यात्मिक शांती व समाधान मिळते.
ताहराबादची यात्रा हे केवळ एक धार्मिक समारंभ नसून, ती विठ्ठल भक्तीच्या गूढ अनुभवाची जागा आहे. त्यामुळे आजही हजारो भाविक या दिवशी ताहराबाद गाठतात.
🔹 समाधी व प्रेरणादायी वारसा
इ.स. 1790 साली, 75व्या वर्षी, ताहराबाद येथे महिपती महाराजांनी देह ठेवला. त्यांची समाधी आजही वारकरी भक्तांसाठी पावन तीर्थ ठरते.
ताहराबादमध्ये दरवर्षी त्यांच्या नावाने होणारे उत्सव, हजारो भाविकांच्या उपस्थितीत साजरे होतात. त्यांच्या ग्रंथांनी आणि विचारांनी आजही हजारो भक्तांच्या हृदयात स्थान मिळवले आहे.
✨ महिपती महाराजांचे तत्त्वज्ञान आजही प्रासंगिक
“सर्व जनांमध्ये एकात्मता निर्माण करणे हाच खरा धर्म आहे.”
— संत महिपती महाराज
आपण भक्तीमार्गाचे खरे अर्थ जाणून घ्यायचे असल्यास, संत महिपती महाराज यांचे जीवन आणि साहित्य हे एक अमूल्य मार्गदर्शन आहे.