(Good parenting in competitional world) प्रतिस्पर्धी जगात मुलांचे पालकत्व कसे करावे, हा प्रश्न आज प्रत्येक पालकाच्या मनात घुमतो आहे. आजच्या डिजिटल युगात, जिथे शालेय स्पर्धा, ऑनलाइन कोर्सेस आणि सोशल मीडियाच्या दबावामुळे मुले लहान वयातच तणावात सापडत आहेत, तिथे पालकांना योग्य मार्गदर्शन देणे आवश्यक झाले आहे. २०२३ च्या एका अभ्यासानुसार, भारतात १४-१८ वयोगटातील ३५% विद्यार्थ्यांना मानसिक तणावाचा सामना करावा लागतो, जो मुख्यतः शैक्षणिक स्पर्धेमुळे आहे. या लेखात, आम्ही पालकांना व्यावहारिक टिप्स देत आहोत ज्यामुळे तुम्ही तुमच्या मुलांना मजबूत आणि संतुलित व्यक्तिमत्त्व देऊ शकता.
स्पर्धेच्या दबावात मुलांची मानसिकता समजून घ्या
आजच्या प्रतिस्पर्धी जगात, मुले सकाळी शाळेत, संध्याकाळी ट्युशनला आणि रात्री ऑनलाइन क्लासेससाठी धावाधाव करतात. कोविड-१९ नंतर, ऑनलाइन शिक्षणाने ही स्पर्धा आणखी तीव्र केली आहे. युनिसेफच्या २०२४ च्या अहवालानुसार, भारतातील ४०% मुले डिजिटल डिव्हाईडमुळे मागे पडत आहेत, ज्यामुळे पालकांना त्यांच्या भावनिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी अधिक वेळ द्यावा लागतो. पालक म्हणून, पहिली पायरी म्हणजे मुलांच्या भावनिक जगात उतरणे. त्यांना फक्त अभ्यासासाठी प्रोत्साहित करू नका, तर त्यांच्या आवडी-अपरीवड जाणून घ्या. उदाहरणार्थ, जर तुमचे मूल क्रीडा किंवा कला क्षेत्रात रस घेत असेल, तर त्याला त्या दिशेने वेळ द्या. हे केल्याने, मुले स्वतःला दबावात न सापडता, स्वाभिमानाने वाढतात. मी स्वतः एका पालक म्हणून सांगतो, जेव्हा मी माझ्या मुलाला त्याच्या हॉबीसाठी वेळ दिला, तेव्हा त्याचा अभ्यासातील रसही वाढला.
संतुलित दिनचर्या तयार करून स्पर्धेला सामोरे जा
तिस्पर्धी जगात पालकत्व करताना, संतुलित दिनचर्या हीच गुरुकिल्ली आहे. आजच्या काळात, जिथे वर्क-फ्रॉम-होम कल्चरमुळे पालकांचा वेळ वाढला आहे, तिथे मुलांसाठी एक ठराविक वेळापत्रक तयार करा. नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ मेंटल हेल्थ अँड न्यूरो सायन्सेस (NIMHANS) च्या २०२३ च्या अभ्यासात सांगितले आहे की, नियमित व्यायाम आणि झोप घेणाऱ्या मुलांमध्ये तणाव २५% कमी होतो. म्हणून, सकाळी ३० मिनिटे व्यायाम, अभ्यासासाठी २ तास आणि संध्याकाळी कुटुंबासोबत वेळ – अशी दिनचर्या बनवा. पालक म्हणून, तुम्ही स्वतःही हे पालन करा, कारण मुले पालकांना अनुसरतात. मी अनेक पालकांना सल्ला देतो की, मोबाईलचा वापर मर्यादित ठेवा; उदाहरणार्थ, अभ्यासादरम्यान फोन बंद. हे केल्याने, मुले स्पर्धेत पडतानाही आरोग्यपूर्ण राहतात आणि दीर्घकाळ टिकणारी यश मिळवतात.
भावनिक आधार देऊन आत्मविश्वास वाढवा (Good parenting in competitional world)
स्पर्धेच्या या जगात, मुलांचे पालकत्व केवळ शैक्षणिक यशावर अवलंबून नसते, तर भावनिक आधारावर अवलंबून असते. २०२४ च्या WHO च्या अहवालानुसार, भारतात किशोरवयीन मुलांमध्ये नैराश्याचे प्रमाण १५% ने वाढले आहे, मुख्यतः सोशल मीडियाच्या तुलनात्मक दबावामुळे. पालक म्हणून, मुलांना त्यांच्या अपयशाची भीती नसावी असे वातावरण तयार करा. दररोज १५ मिनिटे त्यांच्याशी बोलणे, त्यांच्या यश-पराजयाची चर्चा करणे – हे छोटेसे प्रयत्न मोठे परिणाम देतात. उदाहरणार्थ, जर परीक्षेत कमी गुण आले, तर “तू प्रयत्न केलास, पुढे सुधारू” असे सांगा, “का कमी गुण आले?” असे न विचारता. मी एका अभ्यासात पाहिले की, ज्या पालकांनी भावनिक समर्थन दिले, त्यांच्या मुलांचा आत्मविश्वास ४०% ने वाढला. हे पालकत्व केवळ स्पर्धा जिंकण्यासाठी नव्हे, तर जीवन जिंकण्यासाठी आहे.
तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर शिका आणि मार्गदर्शन करा
आजच्या प्रतिस्पर्धी जगात, तंत्रज्ञान हे शत्रू नसून मित्र आहे, पण त्याचा वापर कसा करायचा हे शिकवणे आवश्यक आहे. २०२३ च्या इंडियन काऊंसिल ऑफ मेडिकल रिसर्च (ICMR) च्या डेटानुसार, १०-१४ वयोगटातील ५०% मुले दररोज ३ तासांपेक्षा जास्त स्क्रीन टाइम घेतात, ज्यामुळे एकाग्रता कमी होते. पालक म्हणून, ऑनलाइन अभ्यासासाठी अॅप्सचा वापर करा, पण सोशल मीडियावर मर्यादा घाला. मुलांना डिजिटल लिटरसी शिकवा – उदाहरणार्थ, फेक न्यूज ओळखणे किंवा सायबर बुलिंगपासून वाचणे. मी पालकांना सांगतो की, कुटुंबासोबत ‘स्क्रीन-फ्री’ वेळ ठेवा, जसे की डिनर टाइम. हे केल्याने, मुले तंत्रज्ञानाच्या स्पर्धेत पडताना सुरक्षित राहतात आणि त्याचा फायदा घेतात. वास्तविक उदाहरण म्हणजे, अनेक यशस्वी उद्योजकांनी लहानपणात पालकांच्या मार्गदर्शनाने तंत्रज्ञानाचा वापर केला.
दीर्घकालीन यशासाठी मूल्ये शिकवा आणि स्वतंत्रता द्या
प्रतिस्पर्धी जगात मुलांचे पालकत्व शेवटी मूल्यांवर आधारित असते. आजच्या काळात, जिथे AI आणि ऑटोमेशनमुळे नोकऱ्या बदलत आहेत, तिथे केवळ अभ्यास नव्हे, तर नैतिकता, सहानुभूती आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता शिकवा. २०२४ च्या वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरमच्या अहवालानुसार, भविष्यातील नोकऱ्यांसाठी सॉफ्ट स्किल्सची मागणी ६०% असेल. पालक म्हणून, मुले स्वतंत्र निर्णय घेतील असे वातावरण तयार करा – उदाहरणार्थ, छोट्या जबाबदाऱ्या द्या जसे की घरकाम किंवा बजेट प्लॅनिंग. मी स्वतःच्या अनुभवातून सांगतो की, जेव्हा मी माझ्या मुलाला अपयशातून शिकण्यास सोडले, तेव्हा त्याने खऱ्या यशाची ओळख केली. शेवटी, स्पर्धा जिंकणे नव्हे, तर जीवनात आनंदी राहणे हेच खरे पालकत्व आहे. या टिप्स अमलात आणल्यास, तुमची मुले मजबूत होतात आणि तुम्हाला अभिमान वाटतो.
पालकांनी काय धोरण आखावे?
स्पर्धात्मक वातावरणात मुलांची वाढ साधण्यासाठी काही धोरणे पुढीलप्रमाणे आहेत:
- उद्योग आणि कौशल्य विकासावर लक्ष: फक्त अकादमिक यशावर नव्हे तर मुलाच्या स्वारस्यांनुसार आणि व्यावहारिक कौशल्यांनुसार प्रशिक्षण देणे महत्वाचे आहे.
- भावनिक बुद्धिमत्ता (Emotional Intelligence) वाढविणे: मुलांशी संवाद, त्यांचे भावनिकतेचे अनुभव समजून घेणे आणि त्यांना मदत करणे. स्रोतांनी सूचित केले आहे की भावना ओळखणे, ते व्यक्त करणे मुलांना तणाव कमी करण्यास मदत करतात.
- स्वतंत्र निर्णय घेण्याची संधी देणे: लहान वयापासून मुलांना निवडीचा अधिकार देणे — कोणत्या खेळ करायचा, एखादा विषय निवडायचा इत्यादी — हे त्यांचा आत्मविश्वास वाढवते.
- वेळेची व्यवस्था तसेच विश्रांतीसाठी वेळ राखणे (downtime) खूप आवश्यक आहे.
व्यवहारात बदल करण्यासाठी काही उपाय
हे धोरणे फक्त सांगण्यात येणे पुरेसे नाही, त्यांना रोजच्या आयुष्यात उतरवणं महत्त्वाचं आहे. काही व्यवहार पुढीलप्रमाणे:
- दैनिक दिनचर्या तयार करावी — झोप, आहार, अभ्यास, खेळ, विश्रांती यांचे संतुलन ठेवा.
- तंत्रज्ञान वापराचे नियम — स्क्रीन टाइम नियंत्रणात ठेवणे, सोशल मिडिया वापरावर ताबा ठेवणे. मुलं इंटरनेटवर खूप वेळ घालवतात, हे मानसिक आरोग्यावर परिणाम करते.
- प्रेरणादायी संवाद — मुलांशी संवाद करताना काय चुकलं, काय सुधारणा करता येईल हे शांतपणे सांगणे; भरभराटीविका प्रमाणे उपाय सुचवणे; कौतुक आणि पाठबळ देणे.
- पालक स्वतःच्या वर्तनातून उदाहरण दाखवावं — वेळेचं नियोजन, संयम, नकारात्मक परिस्थितीतही सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवणे. कारण मुलं खूप काही पाहून शिकतात.
स्पर्धात्मक जगात पालक होण्याचं काम केवळ मुलांना पुढे नेण्याचं नाही, तर त्यांना स्वतंत्र विचारशील व्यक्ती म्हणून घडवण्याचं आहे. स्वतंत्र विचारशील पालकत्व ही संकल्पना तणाव कमी करणारी, आत्मविश्वास वाढविणारी आणि सर्जनशीलता जोपासणारी आहे. जर पालकांनी मुलांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा आदर केला, संवाद, विश्रांती, निर्णय स्वातंत्र्य दिलं, आणि बरोबरीची अपेक्षा ठेवली, तर मुलं तग धरून वाढतील — शैक्षणिक तसेच वैयक्तिक आयुष्यात.
👉 SSC CPO भरती 2025 – दिल्ली पोलीस व CAPF मध्ये Sub-Inspector पदांसाठी सुवर्णसंधी